Voor haar tentoonstelling ‘It almost seemed a lily’ liet Berlinde De Bruyckere zich inspireren door de zestiende-eeuwse ‘Besloten Hofjes’, waarop ze verliefd werd tijdens een bezoek aan de expo ‘Op zoek naar Utopia’ in het Leuvense museum M. De ‘Besloten Hofjes’ zijn kleine houten kastjes, met veel toewijding gemaakt door de Mechelse gasthuiszusters. Eén kastje bestaat al snel uit meer dan driehonderd minuscule artefacten en memorabilia, gaande van handgemaakte sculptuurtjes, zijden bloemen en diertjes tot wassen medaillons en met stof omwikkelde botrelieken. Voor de zusters verbeeldden ze een ideale spirituele en paradijselijke wereld. In het recent geopende Museum Hof van Busleyden gaat De Bruyckere in dialoog met deze laatmiddeleeuwse religieuze kunstvorm.
Toegegeven, wij voelden een beetje weerstand om deze tentoonstelling te bezoeken. Werken die zo duidelijk geënt worden op historisch materiaal, en bovendien binnen een kader moeten opereren, dat zijn we niet van De Bruyckere gewend. Moet haar werk niet woest en soeverein zijn en bovendien alle ruimte krijgen? Zoals vroeger steeds het geval was, toen bijvoorbeeld haast één volledige zaal van het S.M.A.K. werd ingenomen door ‘Kreupelhout – Cripplewood’, een amorfe structuur van ineengekronkelde takken/beenderen?
Maar kijk, toch zijn we weer gezwicht. Het duurde even, want de kelderruimtes van het Museum Hof Van Busleyden zijn niet meteen de gezelligste. Kaal en kil, dat is een beter woord, en met schraal verlichte hoge plafonds. Maar daar mocht De Bruyckere geheel zelf dirigeren, en stap voor stap weet ze ons toch weer in te pakken. De Besloten Hofjes krijgen doorkijkjes, waardoor je ook hun achterzijde kunt bewonderen. De voorzijde is sowieso een en al verwondering, want een veelheid aan detaillering, overdaad gebaseerd op ambacht en veel geduld.
Om aan die pracht en praal tegenwicht te bieden, zegt De Bruyckere, moest ik wel groter werken dan de schaal 1:1 zoals ik gewoonlijk doe. Ik moest groter gaan, veel groter. ‘It almost seemed a lily’ is een reeks van assemblages van reusachtige bloemen, suggesties van lelies maar ook van pioenen, samengesteld uit verweerde dekens, vele lagen beschilderde was, ijzer, oude houten vloerplanken en gerafeld behangpapier, dat De Bruyckere redde uit het pand waar ze nu woont. Lap voor lap werden de bloembladen aangebracht, soms met behulp van koordjes en nagels, het was een hele fysieke bezigheid. Snel moest het ook gaan, want was droogt snel, en eenmaal verhard is er niet zoveel tijd om nog bij te sculpteren.
Wat er zo raakt is dit: je hebt een brute, haast vernietigende kracht, een algemene indruk van verval en vergankelijkheid, en daarnaast en tegelijk: een oneindige kwetsbaarheid. Zoals zo vaak toont De Bruyckere haar fragiliteit op serene wijze, slechts voelbaar voor zij die lang genoeg kijken en ervoor openstaan. Net zoals de nauwgezette detaillering van haar monumentale werken – cf. de details van de Besloten Hofjes – zich ook steeds meer ontvouwt naar mate je langer blijft kijken.
Maar dit is niet alles: als je voor die groot uitgevallen vleeskleurige lelies staat, moet je al een gasthuiszuster zijn om niet een aantal bijgedachten te krijgen. En het duurt niet lang of die gedachten worden ook ronduit geëxpliciteerd. Op het einde van de expo hangt een reeks tekeningen van De Bruyckere schaamteloos tegen de wand. Vulva’s en penissen in niets anders dan grijs potlood, haast droog-anatomisch maar dan toch ook weer niet. Een keer krijgt het mannelijk geslachtsdeel zelfs letterlijk het bijschrift ‘lelie’ mee. Ze werden blijkbaar gemaakt als illustratie bij een doctoraatsverhandeling over genitale gevoeligheid. Wij weten niet echt wat de meerwaarde van deze tekeningen is in dit geheel, maar een zo komt de slinger sensueel vs. sacraal wel in het midden te hangen. Sluitstuk van de expo is een gedemonteerd Besloten Hofje uit het atelier van restaurateur Lieve Watteeuw. Elk petieterig onderdeeltje, tot en grassprietjes en spinnetjes toe, krijgt een plek in een metershoge, door De Bruyckere ontworpen archiefkast. Daarnaast, in dezelfde besloten ruimte, een ouder werk van De Bruckere, ‘Inifinitum’, dat een 3D-collage is van o.m. geëtaleerde lichaamsdelen, beenderen, dekens en glazen stolpen, en hiermee perfect aansluit op de hybride, associatieve wereld van de Besloten Hofjes.
De optelsom van deze tentoonstelling is sowieso overweldigende schoonheid, of samengevat in de woorden van burgemeester Somers, toen het hele perspubliek opvallend met de mond vol tanden stond: “Wat een sacrale stilte.” En dat was het. De Bruyckere bezit het talent om onze triviale gedachten te doen verstommen, en zelfs de meest nietsvermoedende leek naar een meditatieve toestand te leiden. Wereldklasse, maar dat was al lang geen geheim meer.
Foto's ©Annelies Vanbelle
Dit artikel verscheen eerder op TheArtCouch