Wanneer we kunstenaar Toon Saelens ontmoeten, gaat het niet zo best met zijn gezondheid. Maar het is nauwelijks van hem af te lezen; hij draagt een kleurige trui en straalt de geesteskracht uit van een twintigjarige. Hoewel hij bevriend was met Juliaan Lampens en contact had met grote namen als Roger Raveel en Raoul De Keyser, werkte hij zelf een leven lang in de luwte. Allicht zal zijn naam dus geen belletje doen rinkelen. Dat is zonde, want zijn werk is van een uitzonderlijke schoonheid en kwaliteit. Vandaag zetten we dus uitzonderlijk de deur van zijn atelier wagenwijd open.
Bij ons bezoek stoppen we de 83-jarige kunstenaar een exemplaar van onze recentste publicaties toe. Met een volleerd oog begint hij meteen plastisch te fileren. Hij heeft een ongeziene radar voor echtheid en voor waar talent: “Ik ben kritisch, dat geef ik toe.” Niet louter op de artistieke kwaliteit beoordeelt hij, maar hij kijkt dieper. Voor hem is een tekening of een schilderij een reflectie van iemands persoonlijkheid en psychologische voorgeschiedenis, van mogelijke littekens en onontgonnen, onverbonden gebieden in de psyche.
Dat was ook waarom jarenlang cursisten bij hem aan huis kwamen, om hun intuïtieve tekenkunsten en intuïtie te ontwikkelen. “Ze kwamen uit gans het land”, legt hij trots uit. “Soms was mijn aanpak confronterend, omdat ik hen een spiegel voorhield. Niet iedereen kon daarmee om. Want niet enkel wat je effectief tekent, maar vooral wat je uitspaart, is veelzeggend. Ik zag hierdoor al snel wat iemand emotioneel belemmerde om verder mentaal te groeien, zijn of haar geestelijke mogelijkheden verder te ontwikkelen.”
Even helder en priemend als hij naar kunst kijkt, kijkt Toon Saelens immers tot in jouw ziel, nog steeds. Ik heb het gevoel bij dit bezoek bijzonder weinig te kunnen verbergen, maar dit deert me niet. Hij straalt een aangename warmte uit, voor wie voorbij de scherpte weet te kijken.
Puurheid
Als kleine jongen tekende Toon Saelens al portretten van familie en vrienden. Hij was erg verstandig, dus hoefde niet veel te studeren. Er was voldoende tijd over om zijn artistieke kunnen te verfijnen. Hier kwam hij rond zijn twintigste, in de jaren vijftig, zestig en zeventig, mee naar buiten. Hij was voornamelijk bekend om zijn grafische werk en deed hiermee meerdere expo’s aan. Solotentoonstellingen enerzijds, in Kaleidoskoop in Gent, Galerij Beatrijs in Eeklo, Studio 65 in Brussel, het Groot Begijnhof in Gent, maar ook collectieve tentoonstellingen met Roger Raveel, Raoul De Keyser, Amédée Cortier, Dan Van Severen en zovele anderen. In diezelfde jaren won hij een aantal kunstprijzen en kocht het MSK Gent een werk van hem aan.
En toch, ondanks de visibiliteit en de erkenning, voelde dit niet als zijn levenspad. Hij wou het anders, dieper, essentiëler. Vanaf 1990 beslist hij dan ook om zich hoofdzakelijk terug te trekken in zijn atelier, tot verbazing van kunstminnende kennissen die zijn onbekendheid betreurden. Maar puurheid, daar ging het hem om. En om tot die puurheid te komen was focus nodig. Dat viel voor hem onmogelijk te rijmen met tentoonstellingen en public relations.
Die bijzondere, eigengereide keuze bood hem de mogelijkheid uitermate trouw te blijven aan zichzelf. Zonder inmenging van enige academie of leermeester, vormde hij zichzelf. Hij behield de vrijheid niet vastgepind te worden op een bepaalde stijl of te moeten voldoen aan bepaalde verwachtingen – hij kon, volkomen soeverein, blijven groeien en evolueren.
Bevrijding
Aanvankelijk werkte hij figuratief. “Mijn beginwerk was eerder therapeutisch, daarom was ik aarzelend om het te tonen. Ik voelde dat het bevrijd moest worden van een bepaalde emotionaliteit, om echt sterk te worden.” Die bevrijding liep parallel met een spirituele ontwikkeling, die hij tot op vandaag verborgen hield voor de meesten die zijn atelier bezochten. Zijn werk kan dan ook louter artistiek worden gelezen, en geeft in die zin blijk van kwaliteit. We zien in de ontelbare schuiven en zorgvuldig opgeborgen dozen in zijn atelier, abstract werk dat ons beroert door de zuivere vormentaal, de sensibele hantering van kleur, ruimte en materialiteit.
Maar die spirituele dimensie, die werd door weinige kunstkenners gezien en geapprecieerd. Hij loopt, in die zin, zijn tijd ver vooruit. Hij is een wegbereider, een vooruitstrevend voorbeeld van wat volgens ons meer en meer geïntegreerd zal worden in de kunst van de toekomst. “Mijn ontwikkeling op dit vlak is te danken aan twee ervaringen die me diep hebben geraakt, het sterven van mijn schoonzus bij wie ik wekenlang heb gewaakt, en het heengaan van mijn vrouw. Het zorgde ervoor dat mijn werk overging van louter vaardigheid naar een verbinding met de geesteswaarden, dat het een beweging maakte van buiten naar een sterke verbinding met het innerlijke.”
Energetische juweeltjes
Hoe moeten we zijn werk nu omschrijven? Dat is geen sinecure, aangezien het zo anders is dan al de rest waarmee we vertrouwd zijn. Het lijkt zelfs alsof taal geven aan dit werk, het per definitie geweld zal aandoen. Dat het nooit de reikwijdte en de impact kan omschrijven die het in je brein en je hart teweegbrengt. Reeks na reeks stalt de kunstenaar uit op de tafel, maar ook op de woonkamervloer. Hij werkt dus in reeksen, in beelden, archetypische symbolen zou je ze kunnen noemen, die tekening na tekening evolueren, elkaar op een intuïtief logische manier chronologisch opvolgen. Elke dag een tekening, of zo ongeveer. Een leven lang. Elke reeks een verhaal dat je verstand overstijgt, maar des te meer neerdaalt in hypersensitieve zones in je bewustzijn.
Van abstract werk met een energetische toets, naar energetische, vibrerende juweeltjes, zo zou je ze kunnen noemen. Een soort van sacrale geometrie die Toon intuïtief krijgt te zien, die voor zijn geestesoog verschijnt, en die hij dan tracht te materialiseren – alsof hij als kanaal dient voor de manifestatie van het hogere, het transcendente, het goddelijke. We bemerken dat zijn fragiele werken, uit rafelig Japans papier en acrylverf, ook een helende uitwerking hebben, dat ze veel meer zijn dan een artistiek object. Ze refereren aan de oervormen die je in elke religie ter wereld terugvindt, lijken de diepere essentie aan te raken die fundamenteel al deze religieuze talen onzichtbaar verbindt. In sommige werken komen symbolen aan de oppervlakte die concreet doen denken aan het christendom, het boeddhisme of de islam. “Het plastisch artistieke blijft echter de primaire hoofdzaak”, legt Toon uit. “Wat ik doorkrijg, werk ik uit.”
Gelukkig
In het atelier van Toon Saelens hangen her en der knipseltjes op met motiverende quotes. Eentje is deze, aan Einstein toegeschreven: “De intuïtieve geest is een godsgeschenk, het rationele verstand een dienaar. Wij hebben een maatschappij geschapen die de dienaar vereert en het geschenk is vergeten.” Ik denk dat dit in essentie de reis samenvat die deze kunstenaar heeft gemaakt, van het rationele verstand, het doordachte concept, naar het intuïtieve ontvangen – een overgave aan wat zich aandient. Zelf zegt hij: “Ook de echte grote wetenschappers gingen veel verder dan het louter rationele. Ze haalden hun bevindingen uit het ‘veld van oneindige kennis’.”
Met dat veld van oneindige kennis staat Saelens, nu zijn levenseinde nadert, steeds zuiverder in contact. Zijn werk bereikt heden een ongezien mystiek hoogtepunt, wat hem een unieke plaats bezorgt aan het kunstfirmament. Hoewel zijn gezondheid het laat afweten, werkt hij zo goed als elke dag nog gepassioneerd en gedisciplineerd verder, trouw aan de innerlijke drang tot creëren, die hem stuurt van jongs af aan. Zelfs toen hij een tijd bedlegerig was door rugklachten, kriebelde hij elke dag kunstwerkjes op klein formaat.
“Mijn leven is kunst geworden”, vertelt hij. “Ik zet vaak mijn telefoon uit, filter alle futiliteiten uit en richt me enkel nog op de essentie.” Het is een versmalling die evenwel zijn scherpzinnigheid niet aantast – wereldvreemd kan je hem ondanks zijn levensstijl zeker niet noemen. Het is een leven lang toewijding aan het geestelijke, bewust van de missie die hij draagt om spirituele informatie te visualiseren via kunst. “Ik ben een gelukkig mens”, glimlacht deze bijzondere man. En wij, wij worden gelukkig van zijn werk, dat hier nu deels wordt geopenbaard voor de wereld, en hopelijk velen zal beroeren en ontroeren.
---
Toon Saelens overleed op 22 december 2021. Dit interview is opgedragen aan hem en zijn werk. Kunst was zijn leven, leven was zijn kunst.