‘Jezelf zijn’, het klinkt als een eenvoudig devies maar in contact met een narcist is het dat allerminst. Het is altijd op eieren lopen en jezelf wegcijferen. Narcisten vreten hun prooi leeg tot er nauwelijks nog iets van overblijft. Zelf hebben ze hier geen last van: als het ene maskertje faalt, houden ze wel een ander voor. Hoe herken je deze schijnpersoonlijkheden en hoe ga je ermee om?
Trump tweette een tijd geleden: “In my great and unmatched wisdom...” ‘In mijn grote en ongeëvenaarde wijsheid’, je denkt allicht dat dit een grap is, een vorm van zelfspot, maar dat was het niet: Trump is een schoolvoorbeeld van een open narcistische persoonlijkheid, heilig overtuigd van zijn eigen gelijk, grootsheid en belangwekkendheid voor de mensheid.
Niet altijd is narcisme zo makkelijk detecteerbaar. De verborgen narcist pakt het veel subtieler aan. Hierdoor komt het dat mensen in een privé- of professionele relatie met een narcist pas na een hele tijd doorhebben dat er een en ander niet klopt, en dat ze hun energie steeds meer voelen wegsijpelen. Noémi: “In het begin van onze relatie was Jan de absolute gentleman. Hij kocht aldoor cadeautjes, was zeer attent, overlaadde me met complimenten. Als ik eerlijk ben met mezelf voelde dit toen hemels aan. Ik had nog nooit zo’n intense relatie gekend en zo’n toegewijde partner aan mijn zijde gehad. Wist ik veel dat dit slechts een voorbode was van de hel.”
Fake imago
Love bombing heet deze eerste fase van een relatie met een narcist, de fase waarin hij of zij je het hof maakt, jouw verliefdheidshormonen beginnen te stromen en er al een vorm van hechting optreedt. Dan is het kwaad al geschied, voor je er erg in hebt. Want deze mensen zijn niet in staat tot een normale, diepgaande liefdesrelatie, ook al is hun aanvankelijke charme indrukwekkend. Nelly De Keye, narcismecoach, legt het zo uit: “Een jong kind heeft een warme, solide basis nodig. Wanneer die ontbreekt, wordt de emotionele ontwikkeling van het kind verstoord, waardoor de narcistische persoonlijkheidsstoornis zich kan vormen. Een andere reden van ontstaan is een kind dat te veel aandacht krijgt en te veel verwend wordt, of een kind waar te veel druk op zit. In dat geval verlangen de ouders dat hun kind hun verloren dromen waarmaakt.
“Sterke karakters vinden hiervoor een overlevingsstrategie en ontwikkelen geen stoornis, zwakkere karakters vluchten veelal in een droomwereld. Zij creëren een schijnpersoonlijkheid, een fake imago. Ze denken: als ik zo ben, dan zal ik liefde en waardering krijgen. De kern van narcisme is het hunkeren naar liefde. Toch zijn ze niet in staat die te geven en te ontvangen. Ze zijn afgesneden van hun diepste kern en hun ware gevoelens, en kunnen geen onderscheid meer maken tussen hun gefabriceerde ideale persoonlijkheid en wie ze echt vanbinnen zijn: het kleine kind dat pijn heeft. Ze zetten alles op het spel om niet met deze pijn geconfronteerd te worden. Narcisme is het ontkennen van de eigen persoonlijkheid, wat leidt tot levenslange frustratie.”
Geen wederkerigheid
Het duurt vaak een tijd vooraleer je in een relatie met een narcist doorhebt dat er wat schort. Want ze kunnen oprechte doch oppervlakkige en kortstondige emoties tonen, terwijl ze niet in staat zijn tot echte verbinding en duurzame, diepgewortelde gevoelens. Noémi: “Nadat de verliefdheidsfase voorbij was, kwamen er barsten in het ideaalbeeld dat onze liefde was. Zijn interesse in mij taande, hij maakte lange zakenreizen en bleef vaker van huis weg. Ik merkte dat hij vluchtte in kicks zoals drank en overspel. Dat laatste ontdekte ik pas na onze relatie, hij bleek naast mij diverse minnaressen te hebben. Steeds meer kreeg ik snedige opmerkingen, die me helemaal verwarden. Ik vergoelijkte het, dacht dat hij moe of gestresseerd was, en trok me op aan de momenten dat we het wel goed hadden samen. Pas veel later kwam ik tot het besef dat liefde voor hem een zinledig begrip is. Hij voelde niet hoe diep onze liefde voor mij ging en wat ik voor hem over had. Hij zag mij meer als een leuk accessoire, een gewillig verlengde van zichzelf, dan als een mens van vlees en bloed, met eigen verlangens en behoeften. De wederkerigheid die we vanzelfsprekend vinden in een vervullende liefdesrelatie, was er niet. Het was alsof hij altijd tussen mijn vingers glipte, ik nooit vat op hem kon krijgen of echt connectie maken. Als ik dan al het gevoel had dat we een hecht moment hadden, trok hij zich daarna plots terug voor onbepaalde tijd of maakte dit stuk met gemene commentaar. Het draaide altijd om hem, enkel en alleen om hem.”
Surrogaat voor de liefde
We moeten hier even terug naar de kern. Als we het hierboven hebben over narcisme, dan bedoelen we eigenlijk de Narcistische Persoonlijkheidsstoornis (NPS), niet de narcistische trekken die ieder van ons in meer of mindere mate bezit. We zijn allemaal af en toe onzeker, krijgen soms graag bevestiging of worden wel eens graag bewonderd. Met een gezonde dosis eigenliefde is er niets mis.
Maar waar ligt de grens tussen gezond en kwalijk narcisme? Nelly De Keye: “Voor mij ligt de kern in drie zaken die niet zo eenvoudig te meten zijn. Ten eerste: geen liefde kunnen herkennen of uitwisselen. De relatie is altijd onbevredigend voor beide partijen. Liefde is energie die stroomt, die ons oplaadt. Mijn cliënten zeggen vaak het tegenovergestelde: ‘Deze liefde put me uit. Al mijn energie stroomt weg.’
“Als surrogaat voor de liefde die ze niet kunnen voelen, gaan narcisten op zoek naar narcistische voeding. Ze hebben nood aan voortdurende bewondering en bevestiging, omdat ze hun fake identiteit telkens opnieuw bevestigd willen zien. Ook vluchten ze in kicks en vallen ze hierdoor ten prooi aan allerlei verslavingen, zoals seks, drugs en drank.
“Een tweede belangrijk kenmerk is het ontbreken van enige empathie. Laat je echter niet bedotten: als het nodig is kunnen narcisten empathie voorwenden. Op een begrafenis weten ze bijvoorbeeld perfect de juiste emoties te faken. Veel vaker, in een-op-een contact, zul je het gevoel hebben tegen een blinde muur te praten. Alsof jouw gevoelens bij de ander niet echt aankomen.
“Ten slotte, een laatste en duidelijke indicatie dat je met destructief narcisme te maken hebt, is wanneer je schade ondervindt. Psychische schade door liegen en bedriegen, gaslighting*, dreigen, kleineren, negeren, verwarring die de narcist zaait op allerlei manieren. Maar ook financiële en materiële schade of fysieke agressie komen vaak voor.”
Wendbaar als de wind
Narcisme wordt wel eens verward met psychopathie. In de recentste DSM V (handboek uit de psychiatrie) valt de Narcistische Persoonlijkheidsstoornis onder het antisociale/psychopathische type. Niet alle wetenschappers en behandelaars zijn het hierover eens. Volgens Nelly De Keye zit het verschil hierin: “Narcisten kwetsen anderen en weten dit, maar trekken het zich niet aan. Het laat hen onverschillig. Psychopaten pijnigen anderen opzettelijk en scheppen hier plezier in. Ze genieten ervan als ze je schade kunnen toebrengen. Al moet het gezegd dat een narcist, als hij ouder wordt en meer gefrustreerd raakt, ook kan gaan genieten van mensen pijn doen.”
In beide gevallen gaat het om een persoonlijkheid als een lege huls, wendbaar naargelang de omstandigheden. Zowel narcisten als psychopaten weten zich in elke situatie zo te gedragen dat ze er het meeste persoonlijke voordeel uithalen. Dat maakt dat ze jouw persoonlijkheid kunnen spiegelen om je te behagen, maar in het contact met iemand anders helemaal anders kunnen zijn. Narcisme is allesbehalve ‘jezelf zijn’. Er is een totaal gebrek aan standvastigheid of authenticiteit.
Noémi: “Nooit wist ik hoe Jan zou thuiskomen. Hij kon zowel een bos bloemen voor me meehebben en in vrolijke stemming zijn, als niet te genieten en nors, of zelfs onverschillig, in staat mij een hele avond te negeren. Het was constant alert zijn, altijd op mijn hoede voor zijn onvoorspelbare gedrag. De kans op een onverwachte woede-uitbarsting was ook reëel. Dit zorgde voor een onbewuste voortdurende stress, waardoor ik op den duur ook lichamelijke klachten kreeg. Zowel mijn psychische als fysieke weerstand stonden op een laag pitje. Maar uiteindelijk wist hij mij altijd weer te doen bezwijken, mild te stemmen en aan zich te binden.”
Opgebruikt
Om hun prooi in de greep te houden, bedienen narcisten zich van verschillende maskers. Als ze schrik krijgen om je kwijt te raken, starten ze een charmeoffensief. Ze kunnen in dit kader ook schijnbaar gemeende excuses maken. Zeker als je past in het imago van de narcist en hem doorgaans op zijn wenken bedient, is jou verliezen het laatste wat hij wil. Nelly De Keye: “Als dit niet werkt, komt het wel eens tot woede-uitbarstingen. Het is als een vulkaan die uitbarst. Vele van mijn cliënten zeggen: ‘ik heb nog nooit iemand zo kwaad gezien.’”
Een ander masker dat de narcist gebruikt als hij geen uitweg meer ziet, is de slachtofferrol. Zij hebben niets verkeerd gedaan, de schuld ligt altijd bij de ander. Het ontslaat hen meteen van alle verantwoordelijkheid. Uit bezorgdheid zal de partner hier vaak intrappen. De akeligste fase komt er echter aan als de prooi stilaan uitgeput raakt. Dan volgt de stiltebehandeling. Als je geen energie meer hebt waaraan ze zich kunnen volzuigen, ben je niet meer van nut. Dan word je weggegooid als een simpel gebruiksvoorwerp.
Samenzijn met een narcist, of zelfs samenwerken met een narcist, is langzaam afdrijven van de hemel naar de hel. Het goede gevoel dat ze je aanvankelijk gaven, krijgt steeds meer een bittere bijsmaak. Noémie: “Je raakt stilaan jezelf kwijt. Je verliest uit het oog wat je echte interesses zijn. Als Jan thuis was, vond hij het evident dat ik alles op hem afstemde. Alleen op stap gaan was ongepast, eten moest op tijd op tafel, ik moest beschikbaar zijn voor elke gril, en mijn eigen planning opzijzetten. Hobby’s en vrienden had ik op den duur niet meer, ik was helemaal afgestemd op zijn onregelmatige leven, om hem ter wille te zijn. Zelfzorg was een leeg begrip geworden. Ik lag aan zijn voeten, alles om toch maar dat beetje aandacht of zogezegde liefde te verdienen, dat ik zelden en op zeer onregelmatige basis kreeg. Ik besef dat het gek klinkt, dat het moeilijk te geloven is dat je hier zover in meegaat, maar een relatie met een narcist helpt je in een tunnelvisie. Ik was zwaar verslaafd, aan een zeer ongezonde liefde.”
Het profiel van de prooi
Voor buitenstaanders is het gedrag van zij die verwikkeld zijn in een relatie met een narcist inderdaad moeilijk te begrijpen. Dat komt omdat hier een erg verslavend mechanisme aan ten grondslag ligt: intermittent reinforcement of periodieke beloning. Net zoals bij gokken word je door de narcist niet consequent beloond, maar slechts af en toe. Na een onbepaalde periode van onthouding volgt soms een geutje attentie, waardoor je goed gevoel plots naar de hemel schiet. Deze onvoorspelbaarheid maakt het des te spannender en verslavender, meer dan een connectie met een betrouwbare en stabiele partner.
Niet iedereen is hier even gevoelig aan, en niet iedereen is even boeiend voor de narcist. Nelly De Keye schetst het profiel van de prooi als volgt: “Narcisten vallen op sterke karakters. Zwakke karakters interesseren hen niet. Ze hebben iemand nodig waar ze kunnen op teren. Echter, louter een sterk karakter zijn is niet voldoende, de prooi moet ook een lage eigenwaarde hebben. Die combinatie vinden narcisten heel aantrekkelijk. Eigenwaarde is een verworvenheid, je bezit dit vanzelf als je uit een warm, stimulerend gezin komt, zo niet moet je dat doorheen je leven verwerven. Narcisten kunnen de eigenwaarde van mensen scannen als de beste, ze ruiken het als het ware als je een lage eigenwaarde hebt.
“Daarnaast behoren mensen die hoogsensitief zijn tot de risicogroep. Zij hebben doorgaans veel empathie en houden ervan mensen te helpen. Hierbij verzaken ze echter aan de eigen grenzen, wat ideaal is voor een narcist, want die verlangt dat de ander hem totaal ten dienste staat.”
Nieuw leven
Nelly De Keye was zelf jarenlang in de ban van een narcist, en heeft hierdoor heel diep gezeten. Nu straalt ze volop, en heeft ze een succesvolle praktijk en een vervullend nieuw leven opgebouwd. Nelly De Keye: “Dat is ook het allerbelangrijkste wat ik mijn cliënten wil meegeven: er is een leven na je ervaring met narcisme. Je kunt ontsnappen, je kunt zelfs weer heel gelukkig worden. Mijn boodschap is bovenal positief, al moet je hier zelf ook wat voor doen. Ten eerste je eigenwaarde opkrikken, zodat je een minder interessante prooi wordt. Verder: nieuwe gewoontes aanleren, en nagaan wat jouw waarden en normen zijn, wat jij belangrijk vindt in het leven. Als je hiervoor naar de diepste kern gaat, en dit nauwgezet weet te definiëren, kun je voortaan goede grenzen stellen.
“Je kunt het ook zo zien: jij kunt opnieuw gelukkig worden en genieten van het leven. Narcisten zijn daar niet toe in staat. Zij zijn gedoemd hun hele leven onbevredigd te blijven, frustratie te voelen, zich vast te klampen aan een schijnpersoonlijkheid. Hun lot is veel triester dan het jouwe. Mede daarom koester ik geen wrok. Geen diepe, doorvoelde liefde kunnen kennen in je leven, dat is pas de hel.”
Meer info:
Nelly De Keye: www.narcismecoach.be
Meer lezen:
Diane Ruthgeers, ‘Geboeid door narcisme, mythe en masker’, Uitgeverij Gompel & Svacina, 2018.
Jan Storms, ‘Destructieve relaties op de schop, psychopathie herkennen en hanteren’, Uitgeverij AnkhHermes, 2014.
* Dit artikel verscheen eerst in Charlie magazine.
** Noémi en Jan zijn schuilnamen om de privacy van de betrokkenen te waarborgen.
*** In het artikel hierboven schrijven we gemakshalve over de narcist als een ‘hij’. NPS is echter een stoornis die beide seksen treft, al blijkt uit onderzoek dat de prevalentie bij mannen iets hoger ligt.
**** Gaslighting is een vorm van manipulatie die als doel heeft mensen te laten twijfelen aan het eigen gezonde verstand door de werkelijkheid ronduit te ontkennen of door zichzelf bloedserieus tegen te spreken zonder een spier te vertrekken. (Wikipedia)